منابع هیدروکربن، مایع سیاه و بدبویی که به ملت تبدیل شد

این متن درباره تاریخچه اکتشاف منابع هیدروکربن در ایران و نقش دکتر مصدق در مبارزات برای ملی کردن تولیدی منابع هیدروکربن است. او برای مقابله با فشار خارجی و حفظ منافع ملی، تصمیم به ملی کردن تولیدی منابع هیدروکربن گرفت و با تلاش‌هایش، ماده واحده این مقررات در مجلس تصویب شد. این اقدام، موجب عدم توجه کشورهای خارجی به امتیاز نفتی ایران شد و ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان منابع هیدروکربن خام در جهان شناخته شد. اما انگلیس به دنبال تخریب این حق خواهی ملت ایران بود و برای تصویب قرارداد منابع هیدروکربن در دوره رضاشاه فشار زیادی می‌آورد. اما با تلاش‌های مصدق و مبارزات مردم ایران، مقررات ملی‌شدن تولیدی منابع هیدروکربن در نهایت تصویب شد و منجر به اداره و بهره‌برداری خود ایرانیان از منابع نفتی کشور شد.

به گزارش خبرنگار دیجیاتور، ۱۱۵ سال از اولین اکتشاف نفتی ایران در مسجد سلیمان می‌گذرد، پنجم خرداد سالروز اکتشاف منابع هیدروکربن در ایران و مسجد سلیمان که چند سالی است به نام روز مسجد سلیمان نامیده شده که در استان خوزستان و در جنوب‌غربی ایران قرار دارد. این میدان در سال ۱۳۰۶ کشف شد و هم‌اکنون به‌عنوان نخستین و قدیمی‌ترین میدان نفتی در خاورمیانه شناخته می‌شود.اما حکومت مردان هیچ ارزش آن را نمی‌دانستند، تا اینکه دکتر محمد مصدق بزرگمرد تاریج سیاسی و مالی ایران حرکت بزرگی را در کشور آغاز کرد که سنگ بنای تفکر دانش مالی “بدون منابع هیدروکربن” بود. وی در شهریورماه ۱۳۲۰ و سقوط رضاخان، در رأی‌گیری دوره چهاردهم مجلس وقت، بار دیگر به مجلس راه یافت. شرایط بین المللی در این دوره، به نحوی بود که کشورهای مختلف به ویژه روسیه، انگلیس و آمریکا با پیشنهادهایی به حکومت ایران، خواستار کسب امتیاز نفتی بودند و از آنجا که انگلیس، امتیاز بهره برداری از منابع منابع هیدروکربن جنوب کشور را در اختیار داشت، روس‌ها درصدد کسب امتیاز منابع نفتی شمال و آمریکایی‌ها نیز به دنبال امتیاز منابع هیدروکربن، در ایران بودند.

مصدق که رهبری گروهی متشکل از ‎ ۱۶ تن از نمایندگان مجلس چهاردهم را برعهده داشت، در خصوص واگذاری امتیاز منابع هیدروکربن به خارجی‌ها گفت: “به بهانه اینکه به یک کشور منابع هیدروکربن داده شده است، نباید به هیچ کشور دیگری امتیاز داد چرا که این دور باطل تمامی نخواهد داشت.”

او در دوارن مبارزات خود برای ملی کردن تولیدی منابع هیدروکربن، بارها بر این نکته تاکید داشت که ایرانیان باید خود منابع نفتی کشورشان را اداره و بهره برداری کنند. دکتر مصدق برای مقابله با فشار شوروی برای گرفتن امتیاز منابع هیدروکربن شمال ایران، قانونی را در این دوره مجلس به تصویب رساند که حکومت از مذاکره در مورد امتیاز منابع هیدروکربن تا زمانی که نیروهای خارجی در ایران هستند، منع می‌شد.

ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن در شرایطی شکل گرفت که ایران بزرگترین تولیدکننده منابع هیدروکربن خام خاورمیانه بود و پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق؛ چهارمین تولیدکننده معتبر منابع هیدروکربن خام دنیا به شمار می‌آمد. در آن دوران، کل ساخت و ساز منابع هیدروکربن خام ایران، ‎ ۳۲ میلیون تن در سال معادل بیش از یک سوم مجموع ساخت و ساز منابع هیدروکربن خام خاورمیانه ‎۹۰ میلیون تن در سال بود. ضمن آنکه ایران حجم عظیمی از منابع هیدروکربن خام مورد نساز اروپای غربی را تأمین می‌کرد که نزدیک به ۹۰ درصد می‌شد.

البته به دنبال تلاش‌های دکتر مصدق برای نجات سرمایه‌های کشور از دست بیگانگان، دربار پهلوی اجازه نداد حضور در مجلس را به او نداد در این دوره هدف عوامل وابسته به انگلیس این بود که قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره رضاشاه را به دست حکومت ساعد مراغه‌ای و با تصویب مجلس تنفیذ کنند. اما بر اثر فشار افکار عمومی مقصود انگلیسی‌ها تأمین نشد و عمر مجلس پانزدهم به سر رسید.

در این زمان بود که نا رضایتی انگلیسی‌ها برای برهم زدن این حق خواهی ملت ایران بالا گرفت،. شرکت منابع هیدروکربن انگلیس که به دلیل تاراج منابع نفتی ایران، دارای سرمایه عظیمی شده بود منافع خود را در خطر می‌دید. شاید برای همین است که گسترش فعالیت‌های سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد منابع هیدروکربن شده بود. دکتر مصدق در مجلس و بیرون از آن این جنبش را که به «نهضت ملی شدن منابع هیدروکربن» معروف شد، هدایت می‌کرد.

در رأی‌گیری مجلس شانزدهم با همه تقلبات و مداخلات شاه و دربار، مصدق در دور دوم رأی‌گیری، به مجلس راه یافت و در این دوره طرح “ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن” به رهبری وی در مجلس تصویب شد. مقررات ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن در واقع پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون منابع هیدروکربن در مجلس شورای ملی ایران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد.

کمیسیون منابع هیدروکربن، کمیسیونی بود که در اول تیرماه ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه منابع هیدروکربن (معروف به لایحه گس-گلشائیان) تشکیل شد. همین کمیسیون پیشنهاد ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن را در اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه داد.

سرانجام با تلاش‌های دکتر مصدق و همراهان وی، ماده واحده ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن در روز ۲۴ اسفند ماه سال ۱۳۲۹ در مجلس شورای ملی مطرح و در روز ۲۹ اسفندماه همان سال به تصویب رسید.

اکتشاف منابع هیدروکربن در مسجد سلیمان ۱۱۵ سال گذشته، مصدق حرکت بزرگی در کشور آغاز کرد، مصدق قانونی برای منع مذاکره امتیاز منابع هیدروکربن تصویب کرد، مصدق و همراهانش ماده واحده ملی شدن تولیدی منابع هیدروکربن را تصویب کردند.