تولیدی پرورش طیور در ایران، گسترش یافته اما “توسعه نیافته” است.

تولیدی طیور در ایران اگرچه از نظر اندازه بزرگ است اما هنوز به توسعه یافته تلقی نمی‌شود. با وجود آرامش و ثبات فعلی، تولیدی طیور هنوز با ناپایداری و ریسک‌های زیادی روبرو است. برای ارتقاء این تولیدی، نیاز به حمایت‌های متنوعی نظیر تسهیلات مالی، تحقیق و توسعه، تزریق پیشرفت، حمایت‌ها از فروش خارجی، تشکل‌های پرقدرت، وضعیت پوشش ریسک‌ها، و توجه به ساختارهای ادغام عمودی و ساخت و ساز قراردادی است. روند ادغام عمودی در ساختار تولیدی طیور جهانی، پیشرفت‌های ژنتیکی، و توسعه مدرن ساخت و ساز، امکانات بهبودی امنیت غذایی و کاهش هزینه‌ها را فراهم کرده است. تحولات ساختاری در این تولیدی به کاهش ریسک‌های مالی و افزایش کارایی کمک کرده‌اند و همچنین بازار جهانی طیور نیازمند حضور شرکت‌های فراملی و اجرای استراتژی‌های مبتنی بر قراردادها تامین زنجیره تأمین است. توسعه این تولیدی باعث رشد مالی و افزایش بازرگانی جهانی گوشت طیور خواهد شد.

به گزارش خبرنگار دیجیاتور، حسین شیرزاد، مدیرعامل شرکت پشتیبانی امور دام کشور در گفت‌و گو با مهر درباره وضعیت تولیدی طیور کشور به برخی چالش‌ها پرداخت.

وضعیت تولیدی طیور در ایران و رکوردهای اخیر بالای ۱۵۲ میلیون قطعه جوجه‌ریزی در دی ماه و بهمن ماه سال جاری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

پرسش سختی است. معتقدم، تولیدی طیور ایران اگرچه صنعتی بزرگ و گسترش یافته است اما «توسعه یافته» نیست. چون با وجود آرامش فعلی و ثبات حاکم بر تولیدی طیور هنوز هم ناپایداری و ریسک‌های بسیاری این تولیدی را تهدید می‌کند. دکترین حمایتی در تقابل با قیمت گذاری دستوری در تولیدی طیور امیدبخش نیست و این بخش به حمایت‌های پولی -مالی، تسهیلات بانکی با نرخ‌هایی ۵ تا ۷ درصد، کمک‌های فنی-نهاده‌ای و تزریق پیشرفت‌ها، تحقیق و توسعه، مطالعات به روز، تشکل‌های پر قدرت، مشوق‌های صادراتی و حمایت‌های سیاسی در مجلس مقررات گذاری و از همه مهم‌تر «نظام حکمرانی آمار» نیاز دارد. در طول ۴ دهه گذشته تولیدی طیور ایران بسیار گسترش یافته و موفقیت‌های بسیاری به دست آورده که قابل مقایسه با دهه‌های ۴۰ و ۵۰ نیست. امروز این تولیدی در گذار از ۱۴۰ میلیون قطعه جوجه‌ریزی ماهانه، در حال رسیدن به مرز بیش از ۸ هزار تن ساخت و ساز مرغ است. نیاز بازار به توزیع روزانه مرغ هم تقریباً به ۷ هزار و ۶۰۰ تن رسیده و ساخت و ساز سالانه کشور به بیش از ۲.۵ میلیون تن گوشت مرغ نزدیک شده است. این رکوردهای تازه که ما را به باشگاه ۱۰ کشور بزرگ و قدرتمند تولیدکنندگان گوشت مرغ در دنیا قرار داده، برای پایداری خویش، ضرورت بازبینی ساختاری در تولیدی طیور کشور را اجتناب ناپذیر ساخته است. این تولیدی به حمایت‌های غیر مستقیم بیشتری نیاز دارد. ضریب نفوذ سرمایه و سرمایه گذاری در تولیدی طیور پایین و شدت استهلاک بالا است. برنامه منظم و جامع هماهنگ بین حکومت و بخش خصوصی برای فروش خارجی نداریم. بسته پوشش ریسک‌ها در تولیدی طیور جذاب نیست. مثلاً «ادغام عمودی و ساخت و ساز قراردادی» به عنوان تحولات مهم در افزایش کارایی زنجیره تأمین در تولیدی طیور اثبات شده است. اما روند این تحولات تکاملی در تولیدی طیور ایران به کندی به پیش می‌رود.

این تحولات ساختاری چگونه اتفاق می‌افتد؟

ادغام عمودی زمانی اتفاق می‌افتد که شرکت‌های تولیدی طیور تلاش می‌کنند تا ردپای خود را در زنجیره تأمین یا فرآیند ساخت و ساز گسترش دهد. مثلاً یک شرکت به جای چسبیدن به یک نقطه واحد در طول فرآیند، درگیر یکپارچگی عمودی می‌شود تا بیشتر به سایر جنبه‌های فرآیند (تأمین کنجاله، ذرت، جوجه یک روزه و…) متکی به خود شود. به عنوان مثال، یک مرغدار ممکن است بخواهد مستقیماً نهاده یا خوراک دام خود را تهیه کند یا مستقیماً به مصرف کنندگان بفروشد. ادغام عمودی در تولیدی طیور به تجمیع مراحل مختلف ساخت و ساز، از هچری تا توزیع، از کارخانه‌های خوراک دام گرفته تا جوجه کشی‌ها تا کشتارگاه‌ها، کارخانه‌های فرآوری، تحت یک شرکت یا سازمان واحد اشاره دارد. تا کنون کارایی این سیستم به کاهش قیمت تمام شده واقعی محصولات و فروش خارجی رقابتی گوشت مرغ کمک کرده است. قیمت‌ها سیگنال‌های ضروری برای فعالان بازار هستند، زیرا تخصیص کارآمد منابع فیزیکی، انسانی و مالی را امکان پذیر می‌کنند. در مثالی دیگر تا پایان سال ۲۰۲۴، سه شرکت برتر – تایسون، پیلگریم و پردو – حدود ۷۱ درصد از کشتار طیور ایالات متحده را به خود اختصاص خواهند داد. گوشت این ۴ شرکت برتر با حداقل ۳۰ نام تجاری مختلف به بازارهای جهانی عرضه می‌شود. بیش از ۹۲ درصد از تمام جوجه‌هایی که در اروپا و آسیای جنوب شرقی برای گوشت پرورش می‌یابند (مرغ‌های گوشتی) توسط پرورش دهندگان قراردادی پرورش می‌یابند. شرکتی که مرغدار با آن قرارداد دارد جوجه‌ها، خوراک، مراقبت‌های دامپزشکی و مشاوره فنی را ارائه می‌کند که در مقایسه با تولیدکنندگان مستقل، حدود ۹۳ درصد از ریسک مالی را از مرغداران کاهش و دور می‌کند.

در مقام مقایسه، در گذشته‌های دور در دهه ۴۰ ایران، کسب و کار هچری، تولیدکنندگان تخم مرغ‌های نطفه دار، پرورش دهندگان جوجه‌های یک روزه گوشتی، مرغداران درگیر در مراحل اصلی ساخت و ساز گوشت مرغ و… همه مشاغلی جداگانه بودند. کارخانه‌های خوراک طیور، جوجه کشی‌ها، مزارع و واحدهای فرآوری‌های مستقل وجود داشتند که هر کدام محصول خود را در بازار جداگانه ای با زحمت به فروش می‌رساندند. اما از دهه ۱۹۴۰، در تولیدی طیور جهان، ورق برگشته به طوری که مراحل مختلف ساخت و ساز توسط «ادغام‌کننده‌ها» ترکیب شدند. یکپارچه سازان با هماهنگ کردن ظرفیت ساخت و ساز هر مرحله از ساخت و ساز، هزینه‌ها را کاهش دادند.

فعالان تولیدی مرغ با ترکیب مراحل ساخت و ساز در شرکت‌های بزرگ یکپارچه عمودی که می‌توانستند از فناوری به سرعت در حال تغییر، استفاده کنند، به بزرگی رشد کرده است اما در ایران این روند با سرانه مصرف در حال رشدی معادل ۳۳ کیلو گرم برای هر ایرانی و تغییرات وسیع در الگوریتم تأمین نهاده (نظام بازار گاه) تا کشتار مرغ بسیار بطئی است.

آیا حرکت برای اصلاحات ساختاری تولیدی طیور بر بازار ساخت و ساز مرغ گوشتی هم تأثیر گذار است؟

بی تردید، زنجیره ساخت و ساز طیور یک سیستم صنعتی محسوب می‌شود. چنانکه تجربه جهانی نشان داده که «ادغام عمودی و ساخت و ساز قراردادی» به عنوان یک استراتژی تجاری اغلب برای افزایش کارایی، کاهش هزینه‌ها و بهبود کنترل بر زنجیره تأمین استفاده می‌شود. از نظر تاریخی، ادغام عمودی در زراعت در اوایل قرن بیستم با ظهور شرکت‌های بزرگ بازرگانی زراعت مانند ADM و Cargill آغاز شد. این شرکت‌ها از یکپارچگی عمودی برای کنترل ساخت و ساز و توزیع محصولات زراعت مانند غلات و گوشت استفاده می‌کردند؛ اما امروز ادغام عمودی در تولیدی طیور در بسیاری از کشورهای جهان رواج دارد چین، مالزی، ایالات متحده و برزیل از بزرگترین بازیگران آن هستند.

برزیل در سال ۲۰۱۵ از چین پیشی گرفت و به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ گوشت طیور در جهان، تنها از آمریکا عقب ماند. از هر ۱۱ کیلو گرم مرغ صادر شده در سراسر جهان، حدود ۴ کیلو گرم از برزیل می‌آید. طیور پرورش یافته توسط تعداد قابل توجهی از تولیدکنندگان کوچک و متوسط برزیلی، تقریباً ۱۸۰ هزار مزرعه، عمدتاً به دو شرکت بزرگ چندملیتی برزیلی عرضه می‌شود. در آمریکا، شرکت‌های بزرگ بازرگانی زراعت مانند Tyson Foods و JBS مزارع، کارخانه‌های فرآوری و شبکه‌های توزیع را در اختیار داشته و اداره می‌کنند. مدل شرکت‌های گوشت ادغام شده عمودی با استفاده از کار قراردادی مزرعه توسط تایسون توسعه داده شد و برای سال‌های متمادی در تولیدی مرغ رایج بوده است – به طوری که به تولیدی «مرغ‌سازی» معروف است. در برزیل، شرکت‌هایی مانند JBS و Marfrig Global Foods کنترل قابل توجهی بر ساخت و ساز و توزیع گوشت گاو و مرغ دارند. امروز تولیدی طیور از سیستم «ساخت و ساز قراردادی» به شکل گسترده‌ای استفاده می‌کند. یک هدف مهم از اتکا به سیستم‌های قراردادی «استاندارد کردن شیوه‌های ساخت و ساز با هدف ساخت و ساز یک کالای همگن برای رقابت در فروش خارجی» است چنانکه با سیستم قراردادهای تولیدی طیور، تولیدکنندگان مرغ در حال ساخت و ساز محصولات مرغ با سایز ثابت و با کیفیت بالا برای مصرف کنندگان داخلی و جهانی هستند. شما ببینید که گوشت مرغ در ۲۰ سال گذشته به یکی از عناصر اصلی منوهای فست‌فود حتی در کشور ما تبدیل شده است. در اروپا حدود ۷۶ درصد و در آمریکا بیش از ۹۰ درصد از تمام جوجه‌های پرورش یافته برای مصرف توسط کشاورزان مستقلی ساخت و ساز می‌شوند که تحت قرارداد با شرکت‌های ساخت و ساز و فرآوری مرغ یکپارچه (عمودی) کار می‌کنند حدود ۹ درصد دیگر مزارع متعلق به شرکت‌های متوسط هستند و کمتر از یک درصد توسط مرغداران مستقل انفرادی پرورش می‌یابند.

یکی از روندهای اصلی در توسعه دانش مالی طیور جهانی از اواسط قرن بیستم و تاکنون، فرایند «ادغام کننده شرکت‌های درگیر در زنجیره طیور» به کمک مشوق‌های دولتی بوده است. اکنون دانش مالی طیور کشورهای پیشرو جهان به طور فزاینده ای دو قطبی شده که از یک سو، شرکت‌های بزرگ تسلط دارند و از سوی دیگر، کسب و کارهای کوچک و خرد وجود دارند. کنترل شرکتی بر ساخت و ساز مواد غذایی در اروپا، چین، برزیل و ایالات متحده نیز از طریق ادغام عمودی و ادغام شرکت‌ها گسترش یافته است. این نیروها با هم، چشم‌انداز تولیدی طیور را از اواسط قرن بیستم تغییر دادند. معمولاً، کشاورزانی که قیمت تمام شده آنها بالا است از بازرگانی خارج می‌شوند، اغلب مرغداری‌های شأن را به مزارع شرکت‌های بزرگ‌تر می‌فروشند یا اجاره می‌دهند و به غول‌های شرکتی اجازه می‌دهند بزرگ‌تر شوند. علاوه بر این، شرکت‌های غذایی و زراعت، همراه با شرکت‌های غول‌های جوجه، لاین و اجداد و مواد دارویی و واکسن که فعالیت آن‌ها را امکان‌پذیر می‌کنند، اغلب با یکدیگر ادغام یا یکدیگر را خریداری می‌کنند تا سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند و کارایی مقیاس را افزایش دهند. روابط زنجیره‌ای تأمین عمودی هماهنگ بازارهای زراعت در حال حاضر به عنوان استراتژی‌های غالب حاکم است. طی سال‌های اخیر، معاملات تجاری در بخش زراعت-غذایی به طور فزاینده‌ای از طریق قراردادهایی تنظیم می‌شوند که مراحل مختلف زنجیره تأمین را هماهنگ می‌کنند. قراردادهای ساخت و ساز و مالکیت یکپارچه اغلب می‌توانند جریان اطلاعات و پاسخگویی را افزایش دهند، ورودی‌ها را ذخیره کنند، بهره‌وری را بهبود بخشند و سود کل را افزایش دهند. هماهنگی بیشتر حلقه‌ها در زنجیره فروش و معرفی محصولات، قیمت عرضه کالای شرکت را با کاهش هزینه‌های مبادله کاهش می‌دهد.

افزایش بهره‌وری در سطح تولیدی طیور باعث کاهش ریسک فعالیت‌های مالی می‌شود. در سال ۲۰۲۳ ادغام عمودی از طریق قراردادهای ساخت و ساز و فروش و معرفی محصولات نیز به مدل غالب برای ساخت و ساز طیور در ژاپن، کشورهای حوزه کارائیب، اروپای مرکزی و آمریکا تبدیل شده است. در حال حاضر ۹۰ درصد ساخت و ساز طیور، ۶۹ درصد خوک و ۳۹ درصد گوساله پایه پرواری به صورت قراردادی از طریق یکپارچه سازی عمودی ساخت و ساز می‌شود. حکومت هم به واسطه تزریق سرمایه و ارائه مشوق‌ها از ادغام عمودی پشتیبانی می‌کند زیرا ادغام‌ها عنصر کارایی و بهره‌وری ساخت و ساز گوشت مرغ را افزایش داده است.

در پایان اگر سخنی باقی مانده است، بفرمائید.

دانش مالی جهانی طیور طی دو دهه گذشته دستخوش یک سری تغییرات ساختاری شده و رشد آن را به یکی از سریع‌ترین رشدهای بخش‌های دامپروری بین‌الملل تبدیل کرده است. تولیدی طیور شاهد فناوری ساخت و ساز مدرن، پیشرفت‌های ژنتیکی، اقدامات ایمنی زیستی بهتر و بهبود کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها بوده است. با پیشرفت جهان به سمت افزایش شهرنشینی و درآمدهای بالاتر، کشورهای در حال توسعه فرصت‌هایی را برای تولیدکنندگان طیور فراهم می‌کنند تا از این روندهای مثبت به سرمایه گذاری بیشتری بپردازند. تقاضای شهری قوی به گسترش مدل‌های یکپارچه‌ساز بزرگ زنجیره‌های طیور دامن زده است. عملکرد ساخت و ساز جهانی و مصرف گوشت طیور سالانه بیش از ۵ درصد رشد داشته و سهم آن از ساخت و ساز گوشت جهان از ۱۵ درصد سه دهه پیش به ۳۰ درصد در حال حاضر افزایش یافته چنانکه ساخت و ساز جهانی پروتئین حیوانی از دهه ۶۰ به طور قابل توجهی افزایش یافته است و جالب است بدانید که ساخت و ساز گوشت قرمز بیش از دو برابر شده اما ساخت و ساز گوشت طیور حدود ۱۰ برابر افزایش یافته است. باید بپذیریم که تأثیرات مردمی سازی یارانه‌ها، منجر به تغییر ساختار تولیدی طیور مبتنی بر مالکیت متوسط و خرد به یک ساختار تجاری تر شده است در این فضا باید سهم بیشتری به تشکل‌ها داد. بنابراین بدون قیمت گذاری دستوری تولیدی طیور می‌تواند به یک بخش سودآور برای سرمایه ملی و بین‌المللی زراعت تبدیل شود. دانش مالی تولیدی طیور ایران می‌تواند جهشی بزرگ را به کمک مزایای آزادسازی‌های اخیر انجام دهد و تقریباً دوران جدیدی را آغاز کند. بگذاریم محدودیت‌ها را خود تشکل‌ها و بخش خصوصی بر تولیدی طیور اعمال کنند و «تنظیمات تاب‌آوری» تولیدی طیور را بر عهده خودشان بگذاریم. در مقابل نهادهای متولی دولتی جذابیت و بستر لازم را برای رشد زنجیره‌ها، ارتقای مکانیزاسیون طیور، رسوخ پیشرفت‌ها و کانالیزاسیون سرمایه و انتگره کردن فرآیندها در تولیدی طیور فراهم آورند.

حکومت باید شرایط لازم را برای حضور شرکت‌های فراملیتی تولیدی طیور آماده کند. در حال حاضر بازار جهانی طیور با تعداد انگشت شماری از شرکت‌های بزرگ طیور مشخص می‌شود که بخش بزرگی از ساخت و ساز، فرآوری و فروش خارجی جهانی را کنترل می‌کنند، به عنوان مثال، JBS ، BRF در برزیل، تایسون فودز در ایالات متحده، گروه CP در تایلند و گروه ونز فود در چین؛ جالب است که سرریز فناوری و ساخت و ساز رقابتی در کشورهای آسیایی، برخی از این شرکت‌ها را به رقبای قابل قبولی در بازار جهانی تبدیل کرده است. ظهور شرکت‌های فراملی (TNC) و بین‌المللی شدن تولیدی طیور ایران اشکال متنوع ابلاغیه‌ها و دستورات دولتی را به چالش کشیده و اولویت‌های صادراتی، تجاری و مالی حکومت‌ها را تغییر خواهد داد و صورت بندی جدیدی از اقتدار بخش خصوصی را ایجاد خواهد کرد. اینکه در جهان؛ حکومت‌ها و شرکت‌های غذایی به یکدیگر وابسته هستند تا حد زیادی غیرقابل انکار است. شرکت‌ها برای تأمین امنیت غذایی و اجرای حقوق مالکیت سهامداری به حکومت متکی هستند تا بتوانند در فرا گرد ساخت و ساز و معاملات تجاری با ریسک پایین شرکت کنند. در عین حال، حکومت‌ها هم برای امنیت غذایی و اشتغال شهروندان خود و به عنوان مبنایی برای وجوه دولتی‌گیری به شرکت‌ها وابسته هستند.

تولیدی طیور در ایران نیاز به اصلاحات ساختاری دارد تا بتواند به رشد پایداری دست یابد. ادغام عمودی و ساخت و ساز قراردادی می‌تواند به بهبود کیفیت و کارایی در زنجیره تأمین تولیدی طیور کمک کند. در حال حاضر، تنظیمات تاب‌آوری در تولیدی طیور به دست خود تشکل‌ها و بخش خصوصی باید باشد. حکومت باید محیط مورد نیاز برای حضور شرکت‌های فراملیتی در تولیدی طیور فراهم کند. این تحولات ساختاری می‌تواند به توسعه دانش مالی تولیدی طیور ایران کمک کند و تولیدی طیور را به یک بخش سودآور و پایدار تبدیل کند.