شنیدن صدای آرامش بخش در اثر ادبی “نجوای جان”، یک نامی بیادماندنی در مطالعات تاریخی

متن به بررسی ارتباط هنر صوتی و مناجات در میراث ایرانی پرداخته و نشان داده است که این ارتباط از دهه‌های گذشته تاکنون توسط هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) تقویت شده است. این روند توانسته است فضایی ویژه برای خود در هنر صوتی ایرانی ایجاد کرده و آثاری ماندگار ساخت و ساز کند. آثار هنر صوتی مناجاتی، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان، قادر به ایجاد آرامش و پرواز به سوی معبود برای گوش‌های علاقمند به هنر صوتی ایجاد می‌کنند. برخی از هنرمندان نیز تلاش‌های مستمر برای ساخت و ساز و بازسازی آثار هنر صوتی آئینی انجام داده‌اند و این فرآیند نیاز به حفظ و نگهبانی از این میراث گرانبها را دارد. آلبوم موسیقیایی «نجوای جان» یکی از آثار هنر صوتی در حوزه مناجات خوانی است که در سال‌های اخیر منتشر شده و بر ارزش‌های هنر صوتی ایرانی تأکید دارد. علاوه بر این، تلاش‌های حمیدرضا نوربخش در ارتقاء هنر صوتی ایرانی و تقدیر از استادان برجسته چون سید احمد مراتب نیز برجسته شده است.

دیجیاتور -گروه آثار خلاقانه-علیرضا سعیدی؛ در هم آمیختگی «هنر صوتی» و «مناجات» مسیری ارزشمند و مشخص در ساحت هنر صوتی کشورمان است که طی دهه‌های گذشته به واسطه حضور هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) در قالب‌های مختلفی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و توانسته است در گونه‌های تعریف شده‌ای جایگاه ویژه ای برای خود کسب کند. فرآیندی به شدت قابل اتکا که از دیرباز محل رفت و آمد هنرمندان ارزنده‌ای بوده که هرکدام با توسل به داشته‌های تجربی یا علمی خود از هنر صوتی، ارادت خود را به پیشگاه حضرت پروردگار اعلام کرده‌اند.

عرض ارادتی موسیقایی که طبیعتاً اوج آن را می‌توان در ایام ماه مبارک رمضان دید و شنید که چگونه هنرمندان پیشگام هنر صوتی ایرانی، توانستند آثاری را خلق کنند که با الهام از نیایش‌ها، ادعیه و حتی آیات قرآن مجید هرکدام تبدیل به آثاری ماندگار در مطالعات تاریخی هنر صوتی این سرزمین شدند.

آثاری که اگرچه در چهار پنج سال اخیر از ساخت و ساز کیفی و کمی آنها کاسته شده اما همچنان در حوزه توجه و عنایت تعدادی از هنرمندان قرار دارد و می‌تواند در روزگار دعواها، تلخی‌ها، ناملایمت ها و گلایه‌های متعدد انسان امروزی، برای آنهایی که گوشه چشمی به هنر صوتی جدی و هنر صوتی ایرانی دارند، پناهگاهی مستحکم در دریافت آرامش و پرواز به سوی معبود باشند؛ آثاری که شنیدن آنها به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان طعم شیرین‌تر و جذاب‌تری دارد که ای کاش برای همه ما فرصتی پدید آید تا بتوانیم در چند دقیقه کوتاه، یک تجربه موسیقایی ناب را در ضیافت «مناجات» و الحان هنر صوتی از سر بگذرانیم.

طی سال‌های اخیر هم برخی از هنرمندان، مجموعه‌ها و مراکزی که در حوزه هنر صوتی آئینی فعالیت‌های مستمری دارند، تلاش خود را انجام داده‌اند تا به واسطه بهره مندی از ویژگی‌ها و گنجینه‌های نهفته در هنر صوتی ردیف دستگاهی و هنر صوتی نواحی ایران دست به ساخت و ساز و یا بازسازی آثاری بزنند که طی سال‌های اخیر و حتی دهه‌های گذشته با حضور هنرمندان صاحب نام این عرصه به ویژه آواز پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند. آثاری که با اتکا به گونه‌های آئینی چون «مناجات خوانی» که از گذشته‌های دور رسمی ارزشمند در ماه مبارک رمضان تلقی می شده و در جغرافیای ایران عزیز از تنوع زیادی هم برخوردار است، توانسته‌اند لحظات نابی را برای روزه داران فراهم کنند.

جمع آوری و تدوین چنین مجموعه‌هایی که دربرگیرنده ابعاد بسیار گوناگونی در حوزه‌های مختلف هنر صوتی بوده، امری دشوار و البته اجتناب ناپذیر است که باید برای حفظ و نگهبانی این میراث گرانبها تلاش‌های مضاعفی به خرج داد، شرایطی که اگرچه طی سال‌های اخیر به واسطه حضور مجموعه‌هایی چون مرکز هنر صوتی حوزه هنری، دفتر هنر صوتی وزارت میراث و ارشاد اسلامی، مرکز هنر صوتی تحول سیاسی (مأوا)، دفتر هنر صوتی و سرود سازمان صدا و سیما، مرکز هنری رسانه‌ای نهضت و برخی دیگر از نهادها سعی در احیای هنر صوتی آئینی و مذهبی ما داشته، اما به لحظ فنی قطعاً دربرگیرنده مؤلفه‌های گوناگونی است که از درون آنها می‌توان پی به ارزش‌های والاتر و ارجمند تر هنر صوتی ردیف دستگاهی ایران برد. حتی اگر بدانیم چنین آثاری شاید مشتمل بر تعداد کمتری از مخاطبانی باشند که در این سال‌ها به شدت ذائقه خود را خواسته یا ناخواسته در حال تغییر می‌بینند.

همان گونه که قبلاً هم اشاره داشتیم باید پذیرفت که ساخت و ساز، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آئین‌ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی به ویژه در روزگار پربحران فرآیند ساخت و ساز و عرضه موسیقایی است که می‌بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد. شرایطی که بی تردید لازمه شناخت هویت فرهنگی هریک ما از ایرانی‌هایی است که بدجور خودمان را به شرایط فعلی روزگار بدون توجه به آنچه میراث دار آن هستیم، سپردیم و لازم است با شنیدن آثاری که می‌توانند به سهم خود بخشی از شناسه هویتی و اعتقادی ما ایرانیان باشد، رجعتی موسیقایی به این میراث داشته باشیم؛ رجعتی که می‌تواند دربرگیرنده انتقال آرامشی باشد که انسان امروزی از پس اتفاقات، مشکلات و بحران‌های ریز و درشت روزگار خود می تواتند از آن به عنوان پناهگاهی ملهم از آموزه‌های اعتقادی و الهی بهره گیرد.

آنچه در سلسه گزارش‌های «مناجات هایی که با هنر صوتی شنیدنی شدند» گروه آثار خلاقانه دیجیاتور پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، تلاش برای رجعت دوباره به بخشی از آثار مهم موسیقایی در حوزه مناجات خوانی و موارد مشابهی است که در ایام ماه مبارک رمضان به واسطه آثاری در قالب آلبوم، تک آهنگ و یا یک اثر موسیقایی- مذهبی پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند.

آلبوم موسیقیایی «نجوای جان» هم یکی دیگر از آثار ممتاز هنر صوتی در حوزه مناجات خوانی طی سال‌های اخیر است که اردیبهشت سال ۱۳۹۹ به همت مرکز هنر صوتی حوزه هنری و با همکاری حوزه هنری استان اصفهان با ارایئه بهترین آثار سید احمد مراتب با موضوع نیایش خداوند و ستایش اهل بیت (ع)، متناسب با حال و هوای ماه مبارک رمضان منتشر شد.

بخش های مختلف این آلبوم از میان آوازهای خوانده شده احمد مراتب در سال‌های گذشته گلچین و منتشر شده است. این در حالی است که اشعار این آلبوم از سعدی، غلامحسین جواهری، صغیر اصفهانی و فواد کرمانی بوده که در دستگاه‌ها و نغماتی مانند سه‌گاه، بیات ترک، افشاری، شوشتری، اصفهان و دشتی اجرا شده‌اند که بعضی در قالب مناجات های مرتبط با ماه مبارک رمضان و بعضی در مدح امیرالمومنین علی (ع) هستند و نفس استاد سید احمد مراتب، مخاطب را کاملاً در حال و هوای این ایام قرار می‌دهد.

سید احمد مراتب که نامش از سوی وزارت میراث فرهنگی، مسافرت و توریسم و صنایع دستی به عنوان «گنجینه زنده بشری در زمینه حفظ و آموزش آواز مذهبی بر اساس دستگاه‌های آواز اصیل ایرانی» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده اول شهریور ماه سال ۱۳۳۱ در اصفهان دیده به جهان گشود. پدر و پدر بزرگ او هر ۲ از بزرگان هنر صوتی آیینی و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بودند.

در شش سالگی و پس از درخشش در آزمون قرائت قرآن، مدیر مدرسه – مرحوم «عبدالحسین سپهری‌نژاد» – که از شاگردان سید رحیم اصفهانی بود، به دلیل استعداد درخشان و خیره‌کننده مراتب در آواز، ردیف‌های آوازی را به او تعلیم داد. وی در هشت سالگی نیز به توصیه پدر به محضر محمدرضا شمشیری راه یافت.

این استاد هنر صوتی از نخستین شاگردان تاج اصفهانی است که با جدیت، پشتکار و استعداد سرشار خود، از زبان ایشان مفتخر به لقب «دره التاج» شده است.

وی، نخستین ایرانی بود که بر بام کعبه اذان گفت. ابتدا در سال ۱۳۵۲ در حال طواف، زمانی که پرده حجر اسماعیل باز شده بود به پشت بام کعبه رفت و در آنجا مناجات حضرت علی (ع)؛ «لک الحمد یا ذالجود و المجد و العلی» را در دستگاه سه‌گاه اجرا کرد.

سال بعد در مکه امام موسی صدر که تحت تاثیر صدای مراتب قرار گرفته بود از او تقاضا کرد بر بام کعبه اذان بگوید و بدین ترتیب به عنوان نخستین ایرانی بر بام کعبه به افتخار خواندن اذان نایل شد.

سید احمد، در ۱۴ سالگی وارد رادیو شد و با هنرمندانی هم‌چون حسن کسایی، جلیل شهناز، ادیب خوانساری و تعدادی دیگر از هنرمندان همکاری داشت. این هنرمند هم‌چنین مدتی با ارکستر فرامرز پایور همکاری کرد؛ ولی بعد از آن بنا به دلایلی از جمله درخواست پدرشان، ناچار به اصفهان بازگشت. این استاد آواز، برای درک هر چه بیشتر فنون و رموز و ظرایف آوازها و اشعار مذهبی از محضر اساتیدی هم‌چون علامه جلال‌الدین همایی بهره برده است.

از او بیش از ۲۰۰ مقاله و مصاحبه و ادبیات ردیف‌دار بر جای مانده که عمدتاً در زمینه عرفان، نوشتار خلاقانه، هنر صوتی ایرانی و آیینی و تعزیه خوانی است. هم‌چنین تاکنون حدود ۱۰۰۰ ساعت آواز ضبط شده از این استاد برجسته آواز ایرانی برجای مانده است.

حمیدرضا نوربخش خواننده هنر صوتی ایرانی در یادداشتی برای آلبوم وی نوشته بود:

«زیربنای هنر صوتی ایرانی را آواز تشکیل می دهد و به همین سبب است که در طول مطالعات تاریخی نقش کلام و آواز در هنر صوتی ایرانی همواره بسیار پررنگ و تعیین کننده بوده است. بدون شک یکی از عوامل و ارکان اهمیت آواز در هنر صوتی، آیین های مذهبی ایرانیان است که غالبا تحت عنوان هنر صوتی مذهبی از آن یاد می شود؛ مداحی، منقبت خوانی، مرثیه سرایی، تعزیه خوانی و مواردی از این دست که همگی با کلام و آوا آمیخته است باید به شکلی زیبا و گوش نواز ساخته و پرداخته شود.

براین اساس افرادی که با اشراف و به آثار خلاقانه هنر صوتی و ادبیات ردیف‌دار، همچنین با موازین و اصول ارایه آیین های مذهبی آشنا بوده اند و از همه مهم تر، دارای صدایی خوش و دانش ردیف هنر صوتی بوده اند نامشان و آثارشان در مطالعات تاریخی ماندگار شده است. بزرگان و مفاخری چون سیداحمدخان، ضیاالذاکرین، تاج الواعظیم و دیگر هنرمندانی که علاوه بر تسلط بر هنر صوتی مذهبی در حوزه آواز ایرانی نیز آثاری ارایه داده و شاگردانی تربیت کرده اند در این مسیر منشا تاثیرات ارزشمندی بوده اند.

برای شنیدن قطعه «مردان خدا جز ز خدا دل ببریدند» اینجا، برای شنیدن قطعه «شرف مرد به جود است و کرامت به سجود» اینجا، برای شنیدن قطعه «نیمه شب خلوت رازی دارم» اینجا، برای شنیدن قطعه «تویی آن که سکه سلطنت زده حق به نام تو یا علی» اینجا، »برای شنیدن قطعه «ای که به عشقت اسیر خیل بنی آدمند» اینجا، برای شنیدن قطعه «قامتت را چو قضا بهر شهادت آراست» اینجا و برای شنیدن قطعه «نور وجود از طلوع روی حسین است» اینجا را کلیک کنید.

آثار خلاقانه هنر صوتی آئینی و مذهبی در ایران، از زمان‌های گذشته تاکنون به علیرغم شرایط مختلف، یک میراث بسیار ارزشمند و ماندگار بوده است. این هنرمندان توانسته‌اند ارادت خود را به پیشگاه حضرت پروردگار اعلام کنند و از طریق هنر صوتی و مناجات، خلق آثاری ماندگار کنند که تاثیر بسزایی بر هنر صوتی ایرانی داشته‌اند. این آثار، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان، شنیدن آنها احساس شیرینی بیشتری به مخاطبان القا می‌کند و فرصتی فراهم می‌آید تا تجربه‌ای ناب از هنر صوتی ایرانی و مناجات را تجربه کنند. از جمله آثار برجسته در این حوزه، آلبوم <اطاهام سیررخ جان> است که توسط سید احمد مراتب، یکی از بزرگان هنر صوتی آئینی ایران، اجرا شده و مورد استقبال بسیاری از علاقه‌مندان قرار گرفته است. تلاش‌های مداوم هنرمندان و مراکز مختلف در احیای هنر صوتی آئینی و مذهبی ایرانی، نشان از اهمیت و ارزشی است که این آثار خلاقانه بزرگ دارد و لازم است تا همه‌ی ما به ارزش‌های بلند این آثار خلاقانه توجه کنیم و آثار آن را حفظ و گسترش دهیم.