خیابانی به نام منبع الهام: مستندی از فضای رأی‌گیری

در یک برنامه نشست نقد و بررسی اثر سینمایی مستند “خیابان کاغذی” با حضور کارگردان و نویسنده‌های هنر هفتم برگزار شده است. این مستند در مورد رأی‌گیری سال ۸۸ در ایران حرف می‌زند و نزدیکی آن به مشکلات و اتفاقات رأی‌گیری آن زمان را نشان می‌دهد. حضور اسماعیل خلج، پیشنهاد به کارگردان برای اکران مجدد اثر سینمایی برای نسل جدید و بررسی‌های زیباکلام و رییسیان درباره محتوا و اثرگذاری این مستند به تشریح و تجزیه و تحلیل آن پرداختند. شهرام گیل‌آبادی، کارگردان اثر سینمایی، نیز در رابطه با ساخت اثر سینمایی و سوژه آن توضیحات داده است.

به گزارش دیجیاتور به نقل از ارتباطات سازمانی خانه هنرمندان ایران، چهل و نهمین برنامه «مستندات یکشنبه» که زیرمجموعه سینماتک خانه هنرمندان ایران به پخش اثر سینمایی‌های مستند می‌پردازد، یکشنبه ۶ اسفند ۱۴۰۲ به نمایش اثر سینمایی مستند «خیابان کاغذی» به کارگردانی شهرام گیل‌آبادی اختصاص داشت.

پس از نمایش این اثر سینمایی، نشست نقد و بررسی آن با حضور صادق زیباکلام نویسنده و استاد موسسه آموزش عالی، علیرضا رییسیان کارگردان هنر هفتم و شهرام گیل‌آبادی کارگردان اثر سینمایی مستند در سالن فریدون ناصری خانه هنرمندان ایران برگزار شد. اجرای این برنامه برعهده احسان حاجی‌پور بود.

از نکات جالب توجه مستند «خیابان کاغذی» که به موضوع رأی‌گیری در سال ۸۸ پرداخته است، نزدیکی آن به رأی‌گیری پارلمان بود که قرار است که جمعه ۱۱ اسفند ماه در سراسر کشور برپا شود.

شهرام گیل‌آبادی در این نشست گفت: خودم اولین بار بود که این اثر سینمایی را به این صورت می‌دیدم. زیرا از سال ۸۸ که جلوی اثر سینمایی را گرفتند و برخی راش‌های ما توقیف شد، فقط چند نمایش در خارج از کشور داشتیم. به هر ترتیب خوشحالم که با مدد دوستان در خانه هنرمندان، پس از ۱۴ سال نمایشی برای اثر سینمایی در ایران فراهم شد. این اثر سینمایی برخلاف اثر سینمایی‌های جشنواره فجر امسال، بدون پول ساخته شده است. در واقع اثر سینمایی هزینه چندانی به غیر از کتک خوردن و حوادثی از این دست برای ما نداشته است. اگر برخی راش‌هایی که توقیف شد در اختیارمان بود، به اثر سینمایی اضافه می‌کردیم اما خب پخش این نمونه هم در زمان کنونی، اتفاق خوبی به شمار می‌آید.

صادق زیبا کلام نیز در ادامه این نشست بیان کرد: مستند «خیابان کاغذی»، اثر سینمایی کوتاه و قابل تاملی بود. بنابراین باید به آقای گیل‌آبادی تبریک گفت. شخصاً این جنس کار را در مستندهای ایرانی ندیده بودم. در عین حال پس از دیدن این مستند، احساسی را پیدا کردم که غروب جمعه و رفتن سر خاک در ما ایجاد می‌کند. وقتی شرایط نشان داده شده در مستند را با زمان کنونی مقایسه می‌کنیم، باور نمی‌کنیم ۱۴ سال پیش چنین شب‌هایی در تهران بوده است؟! در واقع این مستند، من را مغموم و افسرده کرد، چون یادآور آن دوران بود.

وی بیان کرد: با این همه امیدوار هستم و همچنان نوری در انتهای دالان می‌بینم. در واقع این امیدواری به کار اصلی من مربوط می‌شود. زیرا تا پیش از اینکه از موسسه آموزش عالی اخراجم کنند، مبحث مطالعات تاریخی تحولات اجتماعی سیاسی ایران و بررسی حرکت‌ها و تکاپوهایی را که از مشروطه به این طرف داشتیم در موسسه آموزش عالی تهران ارایه می‌دادم و از این رو می‌توانم به آینده امیدوار باشم. به این ترتیب اگرچه باورش برای نسل جدید سخت است، اما در مجموع که نگاه می‌کنم، فکر می‌کنم رو به جلو هستیم. حتی اثر سینمایی هم همین را می‌گوید؛ اینکه چنین فضا و آدم‌هایی در این مملکت بودند.

علیرضا رییسیان نیز گفت: به لحاظ دسته‌بندی‌هایی سینمایی، این اثر سینمایی یک مستند گزارشی مهم بوده که پشت آن فکر است. در واقع مستند «خیابان کاغذی» فقط یک گزارش از دوره‌ای خاص را که حاوی تحولی سیاسی در مملکت است، به ما نمی‌دهد. اگر دقت کرده باشید، اکثر پلان‌های اثر سینمایی، پلان‌های بسته‌ای بوده که در شب گرفته شده و نوری روی مصاحبه شوندگان افتاده است. این موضوع به طور ناخودآگاه می‌گوید احتمالاً در آن دوره حادثه مهم اجتماعی، سیاسی، مملکتی در جریان بوده که واقعاً هم بوده است.

وی توضیح داد: به لحاظ تاریخی نیز، رأی‌گیری سال ۸۸ بدون هیچ شک و تردیدی، نقطه عطف روایت خیالی رأی‌گیری در بعد از تحول اساسی است. نکته جالب در این مستند این است که هیچ چیزی از هیچ کاندیدایی پخش نمی‌شود و شما نمی‌دانید که آنها به غیر از عکس‌های نشان داده شده، چه کسانی هستند. آن‌هایی که این دوره را ندیده و در آن زیست نکرده‌اند، بعداً که این اثر سینمایی را ببینند، حتماً دریافتی پیدا می‌کنند که چه چیزی در آن زمان جریان داشته که این‌قدر شور و اشتیاق و بودن مردم مهم بوده است.

این فیلمساز در ادامه بیان کرد: آن زمان که اثر سینمایی را می‌ساختند، شاید چنین چیزی را تصور نمی‌کردند که ۲ دهه بعد کسانی فکر کنند، در زمانه‌ای شرایط، آدم‌ها، نقطه نظرات چه بوده و مهمترین عنصر که مردم هستند، چه کسانی بودند. البته اثر سینمایی مقداری اشکالات فنی داشته است؛ چون حتماً خیلی زیاد راش گرفتند که از دل آن این مستند ۴۰ دقیقه‌ای بیرون آمده که درباره ۲ مقطع ۸۴ و ۸۸ است. در دنیا نیز اثر سینمایی‌های مهم و درخشانی برای دوره‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و درباره جنبش‌ها و آدم‌های بزرگی که در مطالعات تاریخی کشور موثر بودند، ساخته شده است. با این همه ما در کشور خودمان، مستند خوب بسیار کم داریم. متاسفانه تلویزیون جریان مستند گزارشی را با مستندهای جهت‌دار خود تخریب کرده است اما این مستند می‌تواند نمونه نسبتاً خوبی در این زمینه باشد.

گاهی نیاز داریم که با هوشمندی مردم را ببینیم و یافته گزیده‌های خود را از آنها استخراج کنیم و بعد روایت خود از این یافته‌ها را بیان کنیم.

گیل آبادی در ادامه درباره سوژه خیابان در آثار خود توضیح داد: دیروز در حال صحبت با آقای رحمانیان در رابطه با یکی از آثارشان بودم. این نمایش صحنه‌ای داشت که در آن امام حسین (ع) زانو زده است. آقای بیضایی نیز آن نمایش را دیده بود. وقتی آقای رحمانیان به دیدن آقای بیضایی می‌رود؛ آقای بیضایی پیش از هر صحبتی به رحمانیان می‌گوید: «آن میزانسنی که این آدم زانو زده بود، غلط است. چون اگر او زانو می‌زد، که اینطور نمی‌شد.» حرف‌های عجیب و غریبی از سمت آدم‌های بزرگ در گوش ما وجود دارد. به خاطر دارم که آقای بیضایی و آقای نصرت کریمی نمایش «تصویرهای شکسته» را در سال ۷۳ دیدند؛ نصرت کریمی به من گفت: «حکمت تو کوچه پس کوچه‌س». بنابراین باید بگویم در این خیابان‌ها، حکومت مردمی، نوشتار خلاقانه سیاسی، فکر، اندیشه سیاسی، اجتماعی و هر چیز دیگری وجود دارد.

وی با اشاره به حضور اسماعیل خلج در سالن، او را یکی از سردمداران متن تئاتر‌نویسی اجتماعی به شمار آورد و بیان کرد: ما گاهی نیاز داریم که با هوشمندی مردم را ببینیم و یافته گزیده‌های خود را از آنها استخراج کنیم و بعد روایت خود از این یافته‌ها را بیان کنیم. حتماً کار هنرمندانه خواهد بود.

این مستندساز در ادامه صحبت‌هایش عنوان کرد: مستند «خیابان کاغذی» یک مستند شکل‌گرا است که دوربین در آن سعی می‌کند روایتگر باشد. عنصر نور که آقای رییسیان از آن صحبت کرد درست است. خیابان نیز نقش جدی در مستند دارد. من در خیابان از مرشد چلویی (که اوج غلظت عرفان اجتماعی است) تا آدم‌های سیاسی بسیاری را دیدم که خودم در خیابان‌ها با آنها هم کلام شدم. واقعیت این است که خیابان برای من محل الهام است.

گیل آبادی: مستند «خیابان کاغذی» یک مستند شکل‌گرا است که دوربین در آن سعی می‌کند روایتگر باشد.

زیبا کلام در بخش دیگری از این نشست گفت: اگر امروز دهه هشتادی‌ها، اثر سینمایی آقای گیل آبادی را ببینند، باور نمی‌کنند که اینجا تهران است. آنها باور نمی‌کنند که این آدم‌ها روزی در تهران بودن و فضایی برای این طور نفس کشیدن، فعالیت تبلیغاتی کردن و این مدل زندگی داشتند. دلم می‌خواهد یک تجربه سیاسی و اجتماعی اتفاق بیفتد و در شبی فقط دهه هشتادی‌ها را به تماشای این اثر سینمایی دعوت کنیم و در انتها از آنها بپرسیم که چند درصد شما باور می‌کنید که چنین فضایی در تهران بوده است؟!

رییسیان در ادامه بیان کرد: اثر سینمایی در حال صحبت از مهم‌ترین نقطه عطف سیاسی اجتماعی بعد از تحول اساسی است. بنابراین این مستند در هر موقعیتی موضوعیت دارد و اتفاقاً حسن آن در همین است. یعنی شما به راحتی از روی طرفداران و بدون این‌که کاندیدا را ببینید، می‌توانید حدس بزنید که موقعیت آنها چیست و چه تفکر و دیدگاهی دارند و چه کسانی از آنها طرفداری می‌کردند. خود این داستانی است که بعد از ۸۸ تقریباً دیگر به این شکل و در این مقیاس وجود ندارد. همین موضوع، نقطه عطفی برای این مستند است.

این جز طبیعت و ذات اثر سینمایی به ویژه مستند است که می‌تواند برداشت‌های متفاوتی را در زمان‌های مختلفی ایجاد کند.

وی افزود: البته شاید فیلمساز در آن زمان به این فکر نمی‌کرد که حوادث و اتفاقات بعداً به این صورت شود. اما خصلت اثر سینمایی همین است؛ خیلی اوقات درباره موضوع خیلی مهمی حرف می‌زند اما اثر سینمایی ضد خودش عمل می‌کند و گاهی اوقات نیز درباره موضوعی حرف می‌زند و بعداً معانی دیگری از دل آن استخراج می‌شود. این جز طبیعت و ذات اثر سینمایی به ویژه مستند است که می‌تواند برداشت‌های متفاوتی را در زمان‌های مختلفی ایجاد کند.

این فیلمساز در پایان بیان کرد: به آقای گیل آبادی پیشنهاد می‌کنم، صحبت آقای زیباکلام را جدی گرفته و اثر سینمایی را برای دهه هشتادی‌ها اکران کند. چون تلویزیون نه الان که ۱۴ سال گذشته، ۷۰ سال هم بگذرد، با چنین سیستمی این مستند را نشان نمی‌دهد. در حالی که این مستند نشان می‌دهد که این جامعه چقدر زنده، پویا و پر از جوان بود. در واقع ۸۸ می‌توانست مسیرهای دیگری را باز کند. الان می‌توان به آن نگاه کرد و آدم‌هایی که اهل جامعه شناسی سیاسی هستند، از دل آن به تحلیل‌های خوبی برسند. اثر سینمایی بدون سخنرانی کردن و حرف زدن می‌تواند درباره موضوعی چون موافقت یا مخالفت با رأی‌گیری نیز حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشد.

برنامه «مستندات یکشنبه» با اثر سینمایی مستند «خیابان کاغذی» به کارگردانی شهرام گیل‌آبادی پخش شد. نشست نقد و بررسی این اثر سینمایی با حضور صادق زیباکلام، علیرضا رییسیان و شهرام گیل‌آبادی در خانه هنرمندان برگزار شد. مستند از موضوع رأی‌گیری در سال ۸۸ پرداخته و نزدیکی آن به رأی‌گیری پارلمان برجسته است. این اثر سینمایی بدون هزینه زیادی ساخته شده و توانسته است احساسات مختلفی را به جلوه بیاورد. از این مستند می توان در زمان‌های مختلف برداشت‌های متفاوتی داشت.