مروری بر اثر سینمایی “پروین”، اختر چرخ ادب، کم فروغ یا رخشنده؟

اثر سینمایی «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی، زندگی پروین اعتصامی، شاعره معاصر ایرانی را به روایت برادرش نمایش می‌دهد. پروین، تنها دختر یوسف اعتصام الملک، با تأثیرات خانواده و همچنین محیط فرهنگی اجتماعی دوران خود، شخصیتی قوی و پیشرو در حوزه نوشتار خلاقانه و حقوق زنان بود. با اشتراک داشتن تحصیلات مدرن و تجربیات مختلف، پروین به عنوان یک زن هوشمند و پیشرو شناخته می‌شود. این اثر سینمایی، با بزرگنمایی برخی جنبه‌های زندگی او، اما با عدم تطابق کامل با واقعیت، موانع و سختی‌هایی که در مسیر او وجود داشته را کمی کمرنگ نشان می‌دهد. همچنین، عدم توجه به حضور و دستاوردهای زنان دوران پروین، باعث ضعف نمایش شخصیت او می‌شود. این اثر سینمایی، می‌توانسته با ارائه تصویر دقیق‌تر و گسترده‌تر از زندگی پروین، به افزایش آگاهی و تقدیر از ارزش‌های او کمک کند.

به گزارش خبرنگار دیجیاتور، اثر سینمایی «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی که در جشنواره اثر سینمایی فجر امسال به نمایش درآمد، به زندگی پروین اعتصامی به روایت برادرش می‌پردازد. تنها دختر یوسف اعتصام الملک که کوچکترین فرزند او بود را رخشنده نامیدند، شاعره‌ معاصر ما که بعدها به نام پروین شناخته شد متولد بیست و پنج اسفند ۱۲۸۵ شمسی در تبریز پس از پنج برادر و درگذشته ۱۵ فروردین ۱۳۲۰در تهران است.

عمر کوتاه او هم‌زمان با دوره تغییر جامعه و تلاطم های مشروطه بود و وجودش به واقع درخششی – هرچند کوتاه – در مطالعات تاریخی نوشتار خلاقانه و حضور اجتماعی زنان و گذار از پرده نشینی و تاریکی نادانی به عرصه علم و ادب و دانش و اجتماع بود. بهانه این یادداشت اما، اثر سینمایی «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی است که در جشنواره اثر سینمایی فجر امسال به نمایش درآمد و به زندگی او به روایت برادرش ابوالفتح اعتصامی (با بازیگری امیرحسین صدیق) می‌پردازد.

آنچه در اثر سینمایی در مورد شخصیت پروین بیان می‌شود، تصویر زنی حساس و ضعیف و بی‌رمق است که در مواردی با واقعیت‌های زندگی او نیز چندان مطابق نیست. می‌دانیم که بیشترین تاثیر در هویت پروین را خانواده او به‌خصوص پدر (یوسف اعتصامی) و مادر (اختر فتوحی دختر میرزا عبدالحسین مقدم العداله) داشته اند. یوسف اعتصام – که در اثر سینمایی محمدرضا شریفی نیا نقش او را بازی می‌کند – مردی است نواندیش و آزاده، مسلط به زبان های عربی و فرانسه و ترکی که اهل قلم و نگارش است و ترجمه می‌کند (به جز ترجمه اثر ادبی های ویکتور هوگو و ژول ورن او اولین کسی که متن تئاتر ای از شیلر را از آلمانی به فارسی برگرداند) و یکی از اثر ادبی هایش (به عربی) در مصر سال ها به عنوان اثر ادبی درسی تدریس می‌شد، اما کتابی که در مورد ظهور شخصیت پروین می‌توان به آن اشاره کرد اثر ادبی «تربیت نسوان» است. این اثر ادبی که نخستین رساله مدرن در دفاع از حقوق زنان به زبان فارسی است، ترجمه ای مختصر از اثر ادبی «تحریر المراة» به قلم قاسم امین مصری است که در باب حقوق زنان نوشته شده بود و در قاهره منتشر شده و هرچند بر پایه آیات و احادیث بود موجبات واکنش علمای سنت گرای مصر را فراهم آورد.

پروین کوچک تحت تعالیم پدرش در خانه فرانسه و عربی و ترکی را به خوبی آموخته بود، و سپس به مدرسه آمریکاییان رفت و به عنوان دانش آموز ممتاز از آن مدرسه فارغ التحصیل شد و مدتی نیز همان جا تدریس کرد. تاثیر دیگری که پدر و شخصیت او روی دختر کوچک داشته حضور و وزن او در جمع ادیبان و فرزانگان دوران خود مانند ملک الشعرای بهار، میرزا کاظم آشتیانی، علی اکبر دهخدا، عباس خلیلی (پدر سیمین بهبهانی) و … بود که باعث برکشیده شدن و تراشیده شدن شخصیت پروین در مواجهه با این فضای فرهنگی شد. در اثر سینمایی بخشی از این معاشرت ها را – به‌خصوص در مورد حضور پروین و ادبیات ردیف‌دار خوانی در انجمن ادبی – می‌بینیم، هرچند نوع پرداخت شخصیت ظریف و شکننده پروین طوری است که گویی ملک الشعرای بهار و دهخدا آبگینه در دست دارند و نگران شکستن آن به کوچکترین تلنگری هستند! در حالی که سخنرانی او در هنگام فارغ التحصیلی با عنوان «زن و مطالعات تاریخی» در عین حال که نشان‌دهنده پختگی زبان و اندیشه اوست، بیان کننده شخصیت محکم و متکی به نفس او در بیان اندیشه‌ها و دفاع از آنهاست. به واقع سختی های زندگی زنی مانند پروین او را سخت قدرتمند و آرام و محکم ساخته بود که مخالفت های بی‌پایه و اساس شاعرانی نظیر گرگانی (که شائبه ادبیات ردیف‌دار دزدی پروین را مطرح کرده بودند) خللی در عزم و توان او ایجاد نمی‌کرد.

بخشی از این سختی مربوط به ازدواج اوست که در اثر سینمایی بزرگنمایی شده و به درستی و مطابق واقعیت نشان داده نشده است. به هر صورت پروین دختری از خانواده ای بزرگ و سرشناس بوده که علیرغم حفظ سنت ها در زمانه خود بسیار پیشرو و نواندیش بوده اند و به صورتی سنتی با پسرعموی پدرش به نام فضل‌الله همایون فال که مردی ارتشی و البته اهل ادب بوده ازدواج می‌کند و به کرمانشاه – محل خدمت همسر – می‌رود ولی بعد از مدتی بسیار کوتاه (نزدیک یک ماه بعد) به خواست خود و به دلیل استفاده همسرش از تریاک و مشروبات از او جدا می‌شود. این جدایی سریع و خود خواسته با حمایت کامل خانواده پروین و توافق همسرش که مردی لطیف الطبع بوده است، بوده و تأثیر منفی ای بر وجهه و روح پروین نداشته است. این عمل، یعنی درخواست جدایی نوعروس به دلیل استفاده شوهر از تریاک در آن دوران چندان پذیرفتنی نبوده و پرداختن اثر سینمایی به شخصیت پروین در بافت دوره تاریخی خاص خود می‌توانست این واقعیت را به خوبی نشان بدهد، چنان که در شرایطی نسبتاً مشابه عالیه خانم جهانگیر با وجود داشتن تحصیلات و استقلال مالی و خانواده ای اهل ادب و نواندیش نمی تواند از نیما یوشیج (که بر خلاف همایون فال دارای شغل هم نبوده) جدا بشود.

نکته ای دیگر که در اثر سینمایی از فضای زمانه پروین مغفول مانده و باعث ضعف شخصیت پروین و عدم تطابق آن با واقعیت است، حذف یا نادیده گرفتن زنان معاصر او و دستاوردهای آنان است. می‌دانیم که دوره مشروطه بزنگاهی تاریخی است که شخصیت های درخشانی از زنان مانند فخرعظمی ارغون، بی‌بی خانم استرآبادی و … در آن بروز یافته اند و حضور این زنان بر شخصیت پروین تاثیرگذار بوده است. متأسفانه در اثر سینمایی به جز مادر پروین (با بازی آزیتا حاجیان) و مهکامه محصص (مادر اردشیر محصص) که دوست پروین بوده و خواهر همکار پروین در کتابخانه، زن واقعی دیگری نمی‌بینیم. گویی پروین- با وجود اشتغال به کار در کتابخانه موسسه آموزش عالی و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی دیگرش- در آکواریومی تحت حمایت و حفاظت پدر و دوستان پدر و برادرش نگهداری می‌شود و پرواضح است این رشد آکواریومی نمی‌توانسته چنین رشد چند وجهی‌ای را برای پروین به دنبال داشته باشد.

اثر سینمایی هایی مانند «پروین» می توانند به نشان دادن درست مطالعات تاریخی و نور تاباندن بر زوایای تاریک و مجهول آن برای آگاهی بخشی به نسل معاصر بسیار موثر باشند. در مجموع هرچند ساخت اثر سینمایی از زندگی شخصیت های ادبی و فرهنگی به‌خصوص زنان، کاری ارزشمند است اما گزیده گویی زیاد و برخورد انتخابی با وقایع تاریخی دوره زندگی پروین و آمیختگی آن با خیال باعث شده که علیرغم تلاش بازیگر نقش پروین (مارال بنی‌آدم) برای نزدیکی به این شخصیت، پروینِ این اثر سینمایی شخصیتی کم‌مایه و ضعیف نشان داده شود.

زندگی پروین اعتصامی با تمرکز بر تاثیر خانواده و شخصیت پدر و نقش آنان در تربیت او، در اثر سینمایی «پروین» به روایت برادرش، به تصویر کشیده شده است. او به عنوان یک زن حساس و ضعیف نشان داده شده که با واقعیت‌های زندگی او متناسب نیست. تاثیر آموزش‌های پدرش در زبان‌های مختلف و حضور او در بین ادبان و فرزانگان روی شخصیت پروین شکل گرفته است. ازدواج ناموفق او و تفاوت‌های اثر سینمایی با واقعیت نیز به تصویر کشیده شده است. اما حضور زنان معاصر پروین و تاثیر آنان بر شخصیت او، در اثر سینمایی مغفول مانده است. در کل، اثر سینمایی «پروین» در نشان دادن زندگی این شخصیت مهم ادبی و فرهنگی، ممکن است نقاط ضعفی داشته باشد اما به دلایل تاریخی و فرهنگی، می‌تواند برای اطلاع بهتر از مطالعات تاریخی و میراث جامعه، مؤثر باشد.