شنیدن یک دعای معروف در هوای هنر صوتی: اینجا یک پناهگاه است

در این متن به بررسی هم‌آمیختگی «هنر صوتی» و «مناجات» در ساحت هنر صوتی ایران پرداخته شده است. این هم‌آمیختگی به واسطه حضور هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) در قالب‌های مختلفی، جایگاه ویژه‌ای برای خود کسب کرده است. آثار هنر صوتی ایرانی با الهام از نیایش‌ها و آیات قرآن مجید، طی دهه‌های گذشته ماندگاری بیشتری پیدا کرده‌اند. اما در سال‌های اخیر، ساخت و ساز کیفی و کمی این آثار کاهش یافته است. این آثار، به خصوص در ایام ماه مبارک رمضان، می‌توانند به تماشاگران آرامش و پرواز فراهم کنند. در این راستا، موسیقیدانان و مراکز مختلف تلاش کرده‌اند تا آثار هنر صوتی آیینی را بازسازی و ساخت و ساز کرده و به نگهداری و حفظ این میراث موسیقایی ایرانی اقدام کنند. آلبوم “مناجات خمس عشر” از جمله پروژه‌های موسیقایی است که در این زمینه ارائه شده است و بررسی آثار هنر صوتی بر اساس دعاهای حضرت امام سجاد (ع) مورد توجه قرار گرفته است.

دیجیاتور – گروه آثار خلاقانه – علیرضا سعیدی؛ در هم‌آمیختگی «هنر صوتی» و «مناجات» مسیری ارزشمند و مشخص در ساحت هنر صوتی کشورمان است که طی دهه‌های گذشته به واسطه حضور هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) در قالب‌های مختلفی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و توانسته است در گونه‌های تعریف‌شده‌ای جایگاه ویژه‌ای برای خود کسب کند. فرآیندی به شدت قابل اتکا که از دیرباز محل رفت و آمد هنرمندان ارزنده‌ای بوده که هر کدام با توسل به داشته‌های تجربی یا علمی خود از هنر صوتی، ارادت خود را به پیشگاه حضرت پروردگار اعلام کرده‌اند.

عرض ارادتی موسیقایی که طبیعتاً اوج آن را می‌توان در ایام ماه مبارک رمضان دید و شنید که چگونه هنرمندان پیشگام هنر صوتی ایرانی، توانستند آثاری را خلق کنند که با الهام از نیایش‌ها، ادعیه و حتی آیات قرآن مجید هرکدام تبدیل به آثاری ماندگار در مطالعات تاریخی هنر صوتی این سرزمین شدند.

آثاری که اگرچه در چهار پنج سال اخیر از ساخت و ساز کیفی و کمی آنها کاسته شده اما همچنان در حوزه توجه و عنایت تعدادی از هنرمندان قرار دارد و می‌تواند در روزگار دعواها، تلخی‌ها، ناملایمت ها و گلایه‌های متعدد انسان امروزی، برای آنهایی که گوشه چشمی به هنر صوتی جدی و هنر صوتی ایرانی دارند، پناهگاهی مستحکم در دریافت آرامش و پرواز به سوی معبود باشند؛ آثاری که شنیدن آنها به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان طعم شیرین‌تر و جذاب‌تری دارد که ای کاش برای همه ما فرصتی پدید آید تا بتوانیم در چند دقیقه کوتاه، یک تجربه موسیقایی ناب را در ضیافت «مناجات» و الحان هنر صوتی از سر بگذرانیم.

طی سال‌های اخیر هم برخی از هنرمندان، مجموعه‌ها و مراکزی که در حوزه هنر صوتی آیینی فعالیت‌های مستمری دارند، تلاش خود را انجام داده‌اند تا به واسطه بهره مندی از ویژگی‌ها و گنجینه‌های نهفته در هنر صوتی ردیف دستگاهی و هنر صوتی نواحی ایران دست به ساخت و ساز و یا بازسازی آثاری بزنند که طی سال‌های اخیر و حتی دهه‌های گذشته با حضور هنرمندان صاحب نام این عرصه به ویژه آواز پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند. آثاری که با اتکا به گونه‌های آیینی چون «مناجات خوانی» که از گذشته‌های دور رسمی ارزشمند در ماه مبارک رمضان تلقی می شده و در جغرافیای ایران عزیز از تنوع زیادی هم برخوردار است، توانسته‌اند لحظات نابی را برای روزه داران فراهم کنند.

جمع آوری و تدوین چنین مجموعه‌هایی که دربرگیرنده ابعاد بسیار گوناگونی در حوزه‌های مختلف هنر صوتی بوده، امری دشوار و البته اجتناب ناپذیر است که باید برای حفظ و نگهبانی این میراث گرانبها تلاش‌های مضاعفی به خرج داد، شرایطی که اگرچه طی سال‌های اخیر به واسطه حضور مجموعه‌هایی چون مرکز هنر صوتی حوزه هنری، دفتر هنر صوتی وزارت میراث و ارشاد اسلامی، مرکز هنر صوتی تحول سیاسی (مأوا)، دفتر هنر صوتی و سرود سازمان صدا و سیما، مرکز هنری رسانه‌ای نهضت و برخی دیگر از نهادها سعی در احیای هنر صوتی آیینی و مذهبی ما داشته، اما به لحظ فنی قطعاً دربرگیرنده مؤلفه‌های گوناگونی است که از درون آنها می‌توان پی به ارزش‌های والاتر و ارجمند تر هنر صوتی ردیف دستگاهی ایران برد. حتی اگر بدانیم چنین آثاری شاید مشتمل بر تعداد کمتری از مخاطبانی باشند که در این سال‌ها به شدت ذائقه خود را خواسته یا ناخواسته در حال تغییر می‌بینند.

همان گونه که قبلاً هم اشاره داشتیم باید پذیرفت که ساخت و ساز، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آیین‌ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی به ویژه در روزگار پربحران فرآیند ساخت و ساز و عرضه موسیقایی است که می‌بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی‌اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد. شرایطی که بی تردید لازمه شناخت هویت فرهنگی هریک ما از ایرانی‌هایی است که بدجور خودمان را به شرایط فعلی روزگار بدون توجه به آنچه میراث‌دار آن هستیم، سپردیم و لازم است با شنیدن آثاری که می‌توانند به سهم خود بخشی از شناسه هویتی و اعتقادی ما ایرانیان باشد، رجعتی موسیقایی به این میراث داشته باشیم؛ رجعتی که می‌تواند دربرگیرنده انتقال آرامشی باشد که انسان امروزی از پس اتفاقات، مشکلات و بحران‌های ریز و درشت روزگار خود می تواتند از آن به عنوان پناهگاهی ملهم از آموزه‌های اعتقادی و الهی بهره گیرد.

آنچه در سلسه گزارش‌های «مناجات‌هایی که با هنر صوتی شنیدنی شدند» گروه آثار خلاقانه دیجیاتور پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، تلاش برای رجعت دوباره به بخشی از آثار مهم موسیقایی در حوزه مناجات خوانی و موارد مشابهی است که در ایام ماه مبارک رمضان به واسطه آثاری در قالب آلبوم، تک آهنگ و یا یک اثر موسیقایی- مذهبی پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند.

آلبوم «مناجات خمس عشر» از محصولات مرکز هنر صوتی حوزه هنری هم یکی دیگر از این پروژه های موسیقایی است که همزمان با ایام ماه مبارک رمضان سال ۱۴۰۱ با آهنگسازی عباس ابوحمزه و ترجمه و دکلمه محمد ابراهیم ضرابیها پیش روی مخاطبان قرار گرفته است.

«توبه‌کاران»، «شکوه‌کنندگان»، «بیمناکان»، «امیدواران»، «شیفتگان»، «سپاسگزاران»، «مطیعان»، «مریدان و مشتاقان»، «محبان»، «توسل جویان»، «نیازمندان»، «عارفان»، «ذاکران و ثناگویان»، «چنگ زنندگان»، «پارسایان» نام قطعاتی هستند که در این آلبوم گنجانده شده‌اند.

حمید اعتمادنیا نوازنده تار و سه تار و تنبور، امیر سیاوش‌پور نوازنده نی، سعید فهیمی نوازنده نی، مجید مظاهری نوازنده کمانچه، عباس ابوحمزه نوازنده پیانو، علی ابوحمزه نوازنده پرکاشن و سازهای ضربی، عباس ابوحمزه اجرای سازهای سمپل، امیر فرشته‌پور- مهدی ابوحمزه و مسعود محدث گروه کُر، مسعود کمالی صدابردار و میکس و مسترینگ، سید مصطفی رضایی مدیر ساخت و ساز و اجرا، انوشیروان مانی طراح این آلبوم هستند.

برای شنیدن یکی از دعای آلبوم «خمس عشر» اینجا را کلیک کنید.

اسماعیل منصوری لاریجانی نویسنده و مدرس اندیشه و تفکر و عرفان اسلامی در یادداشتی پیرامون این اثر موسیقایی نوشته است: دعا زیباترین جلوه پرستش در مقام بندگی است و نیایش نیز نوازش روح و روان آدمی از سوی خدای مهربان است که موجب پالایش جان و تقرب به ساحت جانان می‌شود؛ به ویژه که این نیایش با هنر صوتی نیز همراه شود. هنر صوتی عرفانی در ذات خود طیف گسترده‌ای از معانی را دربر دارد. نحوه ارتباط هنر صوتی عرفانی با نیایش توحیدی، طریق ارتباط انسان با عمق هستی است. این نوع هنر صوتی، جنبه‌های باطنی انسان و هستی را متجلی می‌سازد و این همان طیفی است که افق معنایی دعا و هنر صوتی را قابل تلفیق می‌کند. از اینجاست که می‌توان گفت: نیایش و هنر صوتی علاوه بر اقتضای زندگی و عبودیت، نشان سلامت و منزلت درجات عالیه هر انسانی محسوب می‌شود.

مجموعه‌ای که در پیش رو دارید شامل پانزده دعای حضرت امام سجاد (ع) است که تحت عنوان دعای «خمس عشر» معروف است، هر کدام از این دعاهای پانزده‌گانه بر اساس حالات و درجات گوناگون انسان‌ها بیان شده است. نحوه ارائه ادعیه فوق‌الذکر در قالب آثار خلاقانه و هنر صوتی به هنرمندی استاد عباس ابوحمزه و به همراه ترجمه روان، سلیس و بیان دلنشین دانشور گرانمایه دکتر محمد ابراهیم ضرابی‌ها مسیر این پرواز روحانی را برای همگان فراهم آورده است. بی شک نیاز جامعه امروز، به خصوص گرایش جوانان به هنر صوتی و آثار خلاقانه و معنویت، یکی از عوامل ایجاد این اثر شده است.

عباس ابوحمزه آهنگسازی که بخش عمده ای از فعالیت های موسیقایی خود را معطوف به ساخت ملودی براساس ادعیه و مناجات کرده، مدت ها پیش بود که در یک نشست تخصصی درباره ضرورت ساخت هنر صوتی برای دعا توضیح داد: من به واسطه ۲۸ سال تدریس با قشری سروکار داشتم که اغلب نوجوان بودند و کمتر به سمت مضامین دعا رفته‌اند. من برای محتوای هنر صوتی دعا را به این دلیل انتخاب کرده‌ام که انسان کامل آن را می‌گوید و تکیه‌گاهی محکم تر از این کلام پیدا نشده است. دعا کامل‌ترین کلام است و من ساخت هنر صوتی برای دعا را همچون دینی بر گردن خود احساس کردم و فکر کردم باید جهت هنر صوتی‌ام به سمت معنویت و راه کمال باشد.

وی با اشاره به سختی‌های ساخت هنر صوتی برای دعاها اظهار کرد: در این کار شما برای کلامی هنر صوتی می‌سازید که به لحاظ محتوایی کامل است و فرد دیگری این کار را انجام نداده بنابراین اولین نفر هستی و مدلی هم برای آن وجود ندارد و به همین دلیل هم کار بسیار سخت است. به اعتقاد من هنر صوتی باید در اختیار محتوا و کلام باشد؛ وقتی دست به همچین ساحتی می‌زنیم می‌فهمیم که هنرمند کاشف است و خالق نیست. در مسیر ساخت هنر صوتی برای دعاها هنرمند متوجه می‌شود که او تنها یک کانال و ایجادکننده ظرفیت است.

هنر صوتی و مناجات در ایران یک مسیر معنی‌دار و ویژه برای هنرمندان و ذاکران اهل بیت (ع) است و این دو همراهی خاصی را در مطالعات تاریخی هنر صوتی این کشور دارند. در ایام ماه مبارک رمضان، هنرمندان هنر صوتی ایرانی توانستند با الهام از مناجات، ادعیه و آیات قرآن، آثاری ماندگار خلق کنند. این آثار، با الهام از معانی دینی و عرفانی، شنونده‌ها را به سوی آرامش و پرواز به سوی معبود می‌برد. تلاش‌های هنرمندان در احیای هنر صوتی آیینی و مذهبی باعث شده تا آثاری با ارزش و ناب در اختیار شنوندگان قرار بگیرد. این آثار، نشان‌دهنده شناخت هویت فرهنگی ایرانیان و ارتباط انسان با عمق هستی است. نوعی هنر صوتی عرفانی که با معنایی گسترده‌تر و باطنی تر انسان‌ها را به نحوه ارتباط با معنای اعماق دعا و مناجات آشنا می‌کند. این آلبوم‌ها نه تنها اثرات موسیقیایی دارند، بلکه از ارزش‌های عرفانی و اعتقادی عمیقی نیز برخوردار هستند. این آثار، نقشی مهم در جذب جوانان به هنر صوتی و آثار خلاقانه و اهمیت دعا و مناجات دارند. این تلاش‌ها باعث شده تا هنر صوتی برای دعا تبدیل به یک حوزه جدید از آثار خلاقانه و خلقیت توسط هنرمندان پیشرو در این زمینه شود. این اعمال هنری نشان‌دهنده کاوش و خلاقیت هنرمندان در ارتباط با هنر صوتی و دعاهای عرفانی است.